خانه مجله پیشکش

صنایع دستی ایران با فرهنگ و هنر کشورمان گره خورده‌، به طوری‌که بخش بزرگی از گردشگری‌مان با آن‌ها تعامل تنگاتنگی دارد. این صنایع دستی از قرن‌ها پیش، مرزهای ایران را پشت سر گذاشته و شهرت جهانی پیدا کرده‌اند. از فرش ایران که در سطح جهانی شناخته شده، تا پارچه‌های زربفت دوران ساسانی که امروزه اثر زیادی از آن‌ها باقی نمانده‌، این صنایع دستی بخشی از هویت کشورمان را تشکیل می‌دهند و اهمیت بسیاری برای گردشگری‎مان دارند. به همین دلیل، در این مطلب به معرفی بهترین صنایع دستی ایران پرداخته‌ایم. برخی از این صنایع دستی به اندازه‌ای ارزشمندند که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند. با مجله پیشکش همراه باشید تا با هم سفری داشته باشیم در دنیای متنوع و رنگارنگ صنایع دستی ایران.

آشنایی با بهترین صنایع دستی ایران

در زیر به برخی از بهترین صنایع دستی ایران که در قاب خاطراتمان حک خواهند شد، اشاره می‌کنیم:

میناکاری

میناکاری یا میناگری یکی از هنرهای برجسته و قدیمی ایرانی با قدمتی در حدود 5000 سال است. این هنر پرطرفدار، جزء مشهورترین صنایع دستی ایران است و عمدتا بر روی مس اجرا می‌شود، اما می‌توان آن را روی طلا، نقره و سفال نیز به کار برد.
لازم به ذکر است طلا و نقره به دلیل عدم اکسید شدن هنگام ترکیب با مینا، قابلیت اجرای طرح‌هایی با جزئیات بیشتری را دارند، در حالی که ظروف مسی این قابلیت را ندارند.
این هنر در اصفهان و دیگر شهرهای ایران رایج است ولی مرکز اصلی آن، اصفهان است. قیمت ظروف میناکاری بسته به اندازه و طرحشان متفاوت است و نمی‌توان به‌صورت دقیق، قیمتی روی آن‌ها گذاشت.

خاتم‌کاری

یکی دیگر از انواع صنایع دستی ایران خاتم‌کاری است. این هنر، تاریخچه طولانی دارد. درباره نخستین خالق ظروف خاتم‌کاری، گفتگوهای متعددی وجود دارد، اما هیچ یک از این داستان‌ها، زمان ساخت نخستین خاتم را به درستی مشخص نمی‌کنند. برخی از این داستان‌ها، مبدأ خاتم‌کاری را شیراز می‌دانند و و دلیلش را کشف باستانی‌ترین آثار خاتم‌کاری در این شهر، مانند منبر مسجد عتیق شیراز با قدمت بیش از هزار سال می‌دانند.

در هنر خاتم‌کاری، از ترکیب چند ضلعی‌های بسیار منظم و باریک برای شکل‌گیری دسته‌ای از میله‌ها با اشکال و ضلع‌های مختلف، استفاده می‌شود. در این هنر، از مواد اولیه متنوعی مانند استخوان‌های فیل، اسب و شتر، مفتول‌های فلزی از جمله برنج، نقره و آلومینیوم، صدف (در رنگ‌ها و شکل‌های مختلف) برای شکل‌گیری چند ضلعی‌های زیبا استفاده می‌کنند. دسته چندضلعی‌ها با دقت و ظرافت بریده می‌شوند و در نهایت کنار هم قرار داده می‌شوند. در نهایت، سطح شی مورد نظر با خاتم پوشانده می‌شود.
اگر سری به اصفهان زدید، پیشنهاد می‌کنیم حتما از میدان نقش جهان دیدن کنید. در آنجا می‌توانید انواع ناب‌ترین صنایع دستی ایرانی را بیابید و آن‌ها را برای عزیزانتان سوغاتی بخرید.

منبت کاری

منبت‌کاری، یکی از پرفروش‌ترین صنایع دستی ایران است که گرچه مرکز آن اصفهان است ولی در دیگر شهرهای ایران نیز دیده می‌شود. این هنر، در اصل، حکاکی و کنده‌کاری روی چوب است. براساس گفته باستان‌شناسان، سابقه این هنر در ایران به 1500 سال پیش بازمی‌گردد.
گفته می‌شود یکی از قدیمی‌ترین آثار منبت‌کاری ثبت شده، یک لنگه در چوبی است که روی آن نقوش ‌بسیار زیبایی حک شده است. منبت‌کاری همچون خاتم‌کاری در دوره صفویه و در شهر اصفهان بسیار رواج داشته و جزء اصلی‌ترین صنایع دستی ایرانی به شمار می‌رفته است.
گره‌های روی چوب، از جمله مواردی است که در منبت‌کاری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چرا که در خلق اثری زیبا، تاثیر زیادی دارد. ابزار اصلی در منبت‌کاری، مغار است که در انواع شکل‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد.

قلم‌کاری، یکی از بهترین صنایع دستی ایران

قلم‌کاری یا چیت‌‌سازی، یکی از محبوب‌ترین هنرهای دستی ایران است که با استفاده از مهرهای ساخته دست، نقوش بسیار زیبایی روی پارچه شکل می‌گیرد.
قلم‌کاری به معنای کار یا هنری است که با قلم انجام می‌شود. در دوره شاه عباس در قرن ۱۱ قمری، قلم‌کاری به حد کمال رسید و اکلیل یا زر، پرطرفدارترین نوع قلم‌کاری در آن زمان بود. در آن زمان، تولید لباس‌های زنانه و مردانه از پارچه‌های قلم‌کاری بسیار رواج داشت.
در هنر قلم‌کاری، استاد قلم‌کار با استفاده از مهر چوبی که خود طرحی زیبا بر روی آن ایجاد کرده، در جوهری مخصوص قرار داده و سپس آن را روی پارچه فشار می‌دهد تا تصویر روی مهر، روی پارچه شکل گیرد. مهرهایی که در این هنر استفاده می‌شوند، اغلب بسیار قدیمی‌اند و جزء میراث خانوادگی به شمار می‌روند.

فیروزه‌کوبی، یکی از بهترین صنایع دستی ایران

فیروزه‌کوبی یکی از پرطرفدارترین صنایع دستی ایران است. فیروزه‌کوبی به این صورت است که قطعات کوچکی از سنگ فیروزه، روی ظروفی از جنس مس، نقره، برنج، برنز، و ورشویی به صورت موزاییک‌هایی کار می‌شود. برای پر کردن فضاهای بین فیروزه‌ها از نوعی لاک تیره استفاده می‌شود و سپس سطح کار پرداخت می‌شود. ارزش هنری و ارزش مادی ظروف بستگی به اندازه استفاده زیاد و منظم از فیروزه و همچنین فاصله کمتری بین آن‌ها دارد. این هنر توسط هنرمند نعمت‌الله خان60 تا 70 سال پیش، در مشهد شروع شد و بعدا به اصفهان منتقل شد.

قلم‌زنی

یکی از معروف‌ترین صنایع دستی ایران، قلم‌زنی است که اصفهان و دیگر شهرها رواج دارد. در این هنر، نقوش مختلف با استفاده از قلم‌های فلزی و چکش روی اشیای فلزی مانند مس، نقره، برنج و طلا ایجاد می‌شود. قلم‌زن با استفاده از قلم‌های خاصی روی ظروف مختلف کوبش می‌دهد که پشت آن‌ها با قیر پوشیده شده است. طرح‌هایی که روی کاغذ کشیده شده‌اند، به ظرف منتقل می‌شوند و برای جلوگیری از صدای کوبش قلم و انعطاف ظرف، پشت آن با قیر یا گچ پر می‌شود. از این هنر زیبا برای خلق تابلوهای زیبا استفاده می‌شود.

معرق‌کاری

معرق‌کاری یکی از زیباترین صنایع دستی ایران است که شامل ایجاد طرح‌های هنری روی چوب با استفاده از ترکیب مختلف رنگ‌ها و خرده‌های چوبی مختلف است. در این هنر، قطعات کوچک چوبی به شکل مستطیل، مثلث، دایره و... با طرح‌های مختلف برش داده می‌شوند و سپس در قالب یک نقشه، با استفاده از چسب و با دقت بالا به هم متصل می‌شوند.
نوع چوب مورد استفاده در معرق‌کاری معمولا چوب‌های نرمی مانند چوب سرو، بلوط، صنوبر و ارزان قیمت‌ترین آن‌ها چوب بید است. قابلیت خوبی که در این صنعت دستی وجود دارد، توانایی ترکیب رنگ‌ها با یکدیگر است که در نتیجه طرح‌هایی بسیار زیبا و هنری خلق می‌شوند.
این هنر در سال‌های اخیر به دلیل زیبایی و ماندگاری آثار و همچنین دست‌ساز بودن آن‌ها، توجه بسیاری از گردشگران و هنردوستان را به خود جلب کرده است.

سوزن‌دوزی یا ابریشم‌دوزی

بی‌شک یکی از بهترین صنایع دستی ایران سوزن‌دوزی است. مرکز اصلی این هنر، شهر ممقان، 42 کیلومتری تبریز است. سوزن‌دوزی، بیشتر توسط دختران و زنان خانه‌دار انجام می‌شود. در این هنر، با استفاده از نخ ابریشم روی پارچه‌های دبیت مشکی یا منقال طرح‌های زیبایی می‌زنند.

در گذشته، از سوزن‌دوزی برای تزئین کلاه‌های محلی استفاده می‌شد ولی امروزه، از این هنر برای تزئین کمربند، کیف، جلیقه، کفش و حتی رومیزی استفاده می‌کنند.

پوستین‌دوزی

نمدبافی یکی از پرطرفدارترین صنایع دستی ایران است که در آن از پشم گوسفند و رنگ‌های طبیعی استفاده می‌کنند. در این صنعت، پشم پس از تمیز کردن، رنگرزی و حلاجی شده و با غلت دادن به آن شکل مورد نظر به دست می‌آید. فرآیند نمدمالی بسیار سخت و طولانی است و احتیاج به تبحر کافی دارد. در طی این فرآیند، پشم به آب و صابون اضافه می‌شود و با مالیدن آن، تارهای پشم در یکدیگر گره خورده و شکل یک زیرانداز نمدی به دست می‌آید.
بهترین نمونه‌های نمدبافی در ایران را می‌توانید در فروشگاه صنایع دستی ایران واقع در پارک ملت مشهد مشاهده کنید.

لاک‌تراشی

لاک‌تراشی یکی از هنرهای ابتکاری مردم خطه شمال کشور است که بیش از ۱۱ هزار سال قدمت دارد. مردم شمال، با استفاده از شناختی که از چوب انواع درختان دارند و با استفاده از چوب درختانی چون شمشاد و افرا، صنایع دستی چوبی مختلفی مانند لاک دانه‌پاش، چوله، قند چوله، ملاقه، کلز و کترا تولید می‌کنند.
در این هنر، برای تولید محصول نهایی، از وسایل خاصی مانند ریشه و تنه درختان و ابزارهای مختلفی استفاده می‌شود. به دلیل تغییرات بسیار ناچیزی که در بدنه و ریشه درختانی مانند شمشاد و افرا در مقابل حرارت، خمش، رطوبت و ترکیدگی ایجاد می‌شود، محصول نهایی بسیار ارزشمند و گاهی بسیار گران‌قیمت است.
از آن جایی‌که این هنر در حال حاضر در شهرهای شمالی ایران کمتر شده است، ممکن است در آینده نزدیک به دست فراموشی سپرده شود. در این هنر چوب با وسایل خاصی آنقدر برش داده می‌شود تا شکل نهایی مورد نظر را به خود بگیرد.

چنته‌بافی

چنته نوعی کیسه‌، توبره‌ یا خورجینی کوچک، زیبا و دست‌ساز است که از آن برای نگهداری وسایل مختلف استفاده می‌شود. در بافت چنته از همان بافت قالی، گلیم یا جاجیم استفاده می‌شود. چنته‌بافی معمولا توسط زنان عشایر انجام می‌شود. امروزه از چنته‌ها برای دکوراسیون خانه و خودرو استفاده می‌کنند.

پرطرفدارترین صنایع دستی ایرانی در جنوب کشور

در زیر به پر طرفدارترین صنایع دستی ایران در جنوب کشور اشاره می‌کنیم. خواه ناخواه زیبایی جنوب کشور در ذهن‌مان تلقی آرامش و هنر می‎کند:

سیس بافی

در سیس بافی از درخت خرما به عنوان ماده اولیه استفاده می‌کنند. برگ‌های پیسک و مغ درخت خرما، به عنوان تار و پود در بافت سیس و تولید محصولاتی مانند پادری، سید، حصیر و طناب استفاده می‌شود.

کپوبافی

یکی دیگر از صنایع دستی ایران در جنوب، کپو بافی است که با استفاده از برگ درخت خرما و کرتک بافته می‌شود. از کپوها برای نگهداری محصولات مختلفی مانند نگهداری نان، گلدان و لوازم خیاطی استفاده می‌کنند.

گلابتون‌دوزی

گلابتون‌دوزی یکی از صنایع دستی ایرانی در حوزه خلیج فارس است که با استفاده از نخ‌های ظریف و نوارهای طلایی برای تزئین لباس‌های زنانه به کار می‌رود. در گذشته از گلابتون طلایی استفاده می‌شد، اما در حال حاضر از نخ‌های دارای روکش طلایی یا سفید استفاده می‌شود.

بهترین صنایع دستی ایران در خطه شمال

شمال و زیبایی‌های همه گیرش در سراسر ایران نمود طبیعتی بکر و دست نخورده است. در کنار این همه زیبایی، صنایع دستی شمال ایران به قدری چشم نواز است، که نمی‌توان آن‌ها را منکر شد. به همین خاطر در ادامه به توضیح هریک از این صنایع دستی می‌پردازیم:

حصیربافی

حصیربافی صنعت دستی محبوبی در استان گیلان است و از سوف یا لی تهیه می‌شود. این هنر برای ساخت محصولاتی مانند سبد، کلاه، زنبیل و غیره استفاده می‌شود و بیشتر توسط زنان روستا انجام می‌شود.

رشتی‌دوزی

رشتی دوزی یکی از پرطرفدارترین صنایع دستی ایران در استان گیلان است. رشتی‌دوزی، در حقیقت، خلق طرح‌های زیبایی همچون گل‌وبوته، شاخ گوزنی و غیره روی پارچه ضخیم ماهوت است، برای خلق چنین طرح‌ها معمولا از نخ ابریشم و قلابی مخصوص استفاده می‌شود. قدمت این هنر مشخص نیست ولی قدیمی‌ترین نمونه به‌جا مانده اثر «استاد حسین رشتی» قرن 13 است که در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

مشهورترین صنایع دستی ایران: فرش ایرانی

در زیر به مشهورترین صنایع دستی ایران اعم از فرش ایرانی اشاره می‌کنیم.

فرش کاشان

فرش کاشان با گره‌های فارسی یا نامتقارن شناخته می‌شود و طرح و رنگ خاص آن از ویژگی‌های منحصر به فرد آن است. کاشان به عنوان مهد فرش ایران شناخته می‌شود و در آن از ترنج و لچک برای بافت فرش استفاده می‌شود.

فرش تبریز

قدمت فرش‌های دستبافت تبریز به قرن سوم و دوره ساسانیان بازمی‌گردد و علت شهرت جهانی آن نیز به طرح‌های خارق‌العاده‌اش بازمی‌گردد. تبریز به عنوان مهد بافت فرش دستبافت شناخته می‌شود و فرش‌های آن به کشورهای خارجی ارسال می‌شود.

فرش اصفهان

فرش‌های اصفهان با گره‌ها و طرح‌های منحصر به خودشان مشهورند و در دوران صفویه بسیار رونق یافتند. این فرش‌ها عمدتا در رنگ‌های آبی، نیلی و قرمز بر روی زمینه‌ای عاجی بافته می‌شوند و گره‌هایی منظم و مرتب دارند.

سخن آخر؛ هنر نزد ایرانیان است و بس

ایران با قدمتی چندین هزار سال است، بدیهی است که کشوری با این پیشینه تاریخی، صنایع دستی بسیار وسیعی داشته باشد. در این مطلب از مجله پیشکش، تنها بخشی کوچکی از صنایع دستی ایران را نام بردیم ولی همین نمونه‌های محدودی که در اینجا از آن‌ها نام بردیم، نشانی از تنوع بسیار صنایع دستی در ایران و فرهنگ بسیار غنی‌اش است.
خوشحال می‌شویم صنایع دستی شهر یا روستای خود را در بخش کامنت‌ها و نظرات با ما و دیگر کاربران به اشتراک بگذارید.